Skóra to jeden z największych narządów ludzkiego ciała. U osoby dorosłej jej powierzchnia mieści się w przedziale 1,6-2,0 m2, masa dochodzi do 5 kg, a grubość wynosi średnio od 0,5 do 1,0 mm. Zbudowana jest z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Pełni niezwykle ważne funkcje fizjologiczne, chroni narządy wewnętrzne przed wpływem czynników środowiskowych, w tym czynników chemicznych, pozwala zachować równowagę miedzy naszym organizmem a środowiskiem zewnętrznym.
Skóra jest barierą, która potrafi skutecznie zatrzymać przenikanie szeregu substancji, ale niekiedy proces przenikania jest pożądany i chętnie wykorzystywany m.in. w kosmetologii i farmacji. Przy aplikacji chociażby leków transdermalnych wykorzystujemy zjawisko ułatwiania transportu określonych związków aktywnych, poprzez wykorzystanie właściwości substancji współistniejących lub zastosowanie odpowiedniego podłoża.
Przenikanie bądź wchłanianie substancji aktywnych przez skórę może zachodzić z różną intensywnością:
- jeśli substancja gromadzi się na powierzchni skóry w warstwie rogowej mówimy o ADSORPCJI, a w przypadku dyfuzji biernej w głąb naskórka o ABSORPCJI;
- przenikanie do skóry właściwej to PENETRACJA;
- wnikanie do rejonu warstwy podskórnej to RESORPCJA.
Pierwsze trzy etapy (adsorpcja, absorpcja, penetracja) są wykorzystywane w przypadku produktów kosmetycznych, gdzie dążymy do zmniejszenia głębokiego przenikania przez skórę, ponieważ nie jest wskazane, aby kosmetyk przenikał wszystkie warstwy skóry i wywoływał działanie ogólnoustrojowe. Etap ostatni (resorpcja) wykorzystuje się w przypadku produktów leczniczych, kiedy zależy nam, aby substancja aktywna dotarła do sieci naczyń krwionośnych i układu krążenia.
Czynniki które wpływają na szybkość transportu przez skórę to:
- Stan biologiczny skóry – przenikanie przez skórę można zwiększyć poprzez usunięcie płaszcza wodno-lipidowego z powierzchni warstwy rogowej naskórka, zwiększenie stopnia nawilżenia skóry bądź na drodze ogrzewania lub masażu miejsca zastosowania preparatu kosmetycznego lub leczniczego – zabiegi te powodują rozszerzenie naczyń włosowatych, które lepiej wchłaniają aplikowane substancje aktywne.
- Właściwości fizykochemiczne substancji kosmetycznych lub leczniczych – na przenikanie przez skórę wpływają głównie wielkość i kształt cząsteczek, najlepiej przenikają cząsteczki o masie 200-400 Da*, takie jak: glicerol, alantoina i pantenol, skóra jest natomiast nieprzepuszczalna dla cząsteczek o masie większej niż 1000 Da, takich jak peptydy czy polisacharydy. Ponadto, łatwiej przenikają cząsteczki hydrofilowe i amfifilowe, trudniej lipofilowe. Na przenikanie ma tez wpływ stężenie substancji w produkcie – szybkość przenikania rośnie wraz ze wzrostem stężenia.
- Substancje przyspieszające wchłanianie – dodatek tzw. solubilizatorów lub promotorów wchłaniania.
- Rodzaj podłoża dermatologicznego – dużą rolę odgrywają składniki fazy tłuszczowej oraz właściwości fizykochemiczne podłoży, w zależności od oczekiwań i kierunku działania produktu finalnego technolog tak dobiera formułę podłoża, aby przyspieszało lub hamowało przenikanie konkretnych substancji aktywnych.
Dodatkowo transport przezskórny może być wspomagany za pomocą metod fizykalnych: sonoforezy, elektroporacji i jonoforezy.
Warto zapamiętać, że proces przenikania substancji aktywnych przez skórę warunkuje efekt działania preparatów kosmetycznych i leczniczych, a substancje mogą przenikać przez skórę w trzech głównych etapach: powierzchniowym – adsorpcja, śródskórnym – penetracja, głębokim – resorpcja. Mając na uwadze fakt, że składniki kosmetyków przenikają przez poszczególne warstwy skóry zawsze wybierajmy produkty najwyższej jakości, obfitujące w substancje pochodzenia naturalnego – bezpieczne i przyjazne dla naszej skóry i zdrowia.
* Jednostka masy atomowej, dalton, zwyczajowo atomowa jednostka masy, potocznie unit; symbol u (od ang. unit, jednostka) lub Da – stała fizyczna będąca jednostką masy, ze względów praktycznych zdefiniowana jako 1/12 masy atomu węgla 12C, a w przybliżeniu równa masie atomu wodoru (jego najlżejszego izotopu).
Autor:
Dr n. farm. Magdalena Bulska – Jachorska
Ekspert HERLA
Piśmiennictwo:
- Wolski, B. Kędzia. Farmakoterapia skóry. Cz. 1. Budowa i fizjologia skóry. Post Fitoter 2019; 20(1): 61-67.
- Wolski, B. Kędzia. Farmakoterapia skóry. Cz. 2. Przenikanie substancji przez skórę. Post Fitoter 2019; 20(2): 154-158.